مفسّران، غالبا تفسیر خود را با مباحثی درباره علوم قرآنی آغاز می‏کنند و مبانی خود در تفسیر را در آن بازمی‏گویند. مرحوم آیة الله ملکی میانجی نیز، حدود هفتاد صفحه از جلد اول تفسیر « مناهج البیان » را به علوم قرآنی اختصاص داده، که ترجمه این بخش ـ با افزوده‏هایی از آثار چند مؤلف ـ در کتابی تحت عنوان «نگاهی به علوم قرآنی» عرضه شده است. وی، این مباحث را در ده عنوان آورده است : فضیلت قرآن، حجیت ظواهر قرآن، انزال و تنزیل، محکم و متشابه، تفسیر و روش صحیح آن، تفسیر به رأی، نسخ، بداء، اعجاز و تحدّی قرآن. نویسنده مقاله در این گفتار، مروری کلّی بر این مباحث دارد.
کلید واژه‏ها: ملکی میانجی، محمد باقر / مناهج البیان فی تفسیر القرآن / نگاهی به علوم قرآنی / فضیلت قرآن / حجیت ظواهر قرآن / نزول دفعی و تدریجی قرآن / محکم و متشابه / تفسیر، روش صحیح آن/ تفسیر به رأی / تأویل / نسخ / بداء / اعجاز قرآن / تحدّی قرآن.

برای معرفی یک اثر از شیوه‏های متفاوتی استفاده می‏شود، به طوری که برخی معرفی‏ها بسیار کوتاه، برخی همراه با اندکی توضیح و تفصیل، برخی در قالب گزیده و خلاصه، در مواردی نیز همراه با نقد و بررسی و در برخی موارد همراه با شرح و تفصیل کامل می‏باشد.
معمولاً معرفی آثار با عناوینی چون: کتابشناسی (توصیفی ـ تحلیلی )، کتاب شناخت، کتابنامه، مقاله نامه، چکیده نامه، معرفی کتاب، نقد و بررسی کتاب، گزیده و خلاصه کتاب، شرح و تفسیر و ... انجام می‏شود.
در این معرفی سعی بر آن است تا ضمن معرّفی کلی اثر و شیوه ارائه مطالب و موضوعات در آن، خلاصه و گزیده‏ای از مطالب کتاب آورده شود تا خواننده محترم ضمن آشنایی کامل با روش نویسنده، به خلاصه‏ای از مطالب مطرح شده در کتاب دست یابد.
کتاب «نگاهی به علوم قرآنی» تألیف مرحوم آیة الله شیخ محمد باقر ملکی میانجی است که آقای علی نقی خدایاری آن را ترجمه کرده، و با همت و همکاری آقای علی ملکی میانجی ـ فرزند مؤلف ـ آماده چاپ و نشر شده است.
مرحوم ملکی میانجی صاحب تألیفات و آثار ارزشمندی است که برخی از آنها به چاپ رسیده است. از جمله : کتاب مناهج البیان فی تفسیر القرآن در شش جلد شامل شش جزء قرآن مجید (چهار جزء اول و دو جزء آخر قرآن)، توحید الامامیة در کلام و اعتقادات و...
بیشتر مطالب کتاب نگاهی به علوم قرآنی از مقدمه جزء اول تفسیر مناهج البیان فی تفسیر القرآن، گزیده و ترجمه شده است. گفتار سوم آن کتاب، با عنوان «انزال و تنزیل» از جلد دوم تفسیر مناهج البیان و گفتار نهم (بداء) از کتاب «توحید الامامیة» انتخاب شده و در پاره‏ای از موضوعات به صورت استفاده حضوری و شفاهی از مؤلّف، انتخاب، ترجمه و ویرایش شده است.
پس از انتخاب و ترجمه مطالب، با اهتمام و همکاری فرزند مؤلف ـ آقای علی ملکی میانجی ـ سامان دهی مطالب انجام شده و در قالب اثر حاضر ارائه گردیده است. ویرایش این اثر را آقای رضا بابایی بر عهده داشته، و در نهایت چاپ اول این کتاب با 197 صفحه در ده گفتار منتشر شده است.(قم : نشر خرم، 1377).

ده موضوع اصلی که در این اثر به آن پرداخته شده است، به ترتیب آنچه در کتاب آمده عبارتند از :
1 ـ فضیلت قرآن
2 ـ حجیت ظواهر قرآن
3 ـ انزال و تنزیل
4 ـ محکم و متشابه
5 ـ تفسیر و روش صحیح آن
6 ـ تفسیر به رأی
7 ـ تأویل
8 ـ نسخ
9 ـ بداء
10 ـ اعجاز و تحدی قرآن.

اغلب کتابهای رایج در حوزه علوم قرآنی، دو ویژگی عمده دارد: اول آنکه در چارچوب موضوعات مشخّص و تعریف شده‏ای است. دوم آنکه بر مبنای کتاب‏های پیش از خود در همان حوزه، و با نقد و بررسی آنها نوشته شده است. کتاب حاضر، از نظر عناوین، مانند دیگر کتاب‏های علوم قرآنی است، امّا از نظر روش ورود و خروج، تکیه بر منابع شیعی، و بیان فقاهتی در احادیث، با کتاب‏های دیگر تفاوت دارد.
از جمله مواردی که به شیوه پردازش مطالب در اثر حاضر می‏توان به آن اشاره کرد، نکات زیر است :
1 ـ موضوعات مطرح شده در کتاب، همانند بسیاری از کتب تدوین شده در حوزه علوم قرآنی، موضوعات مشخص و به عبارت دیگر موضوعات کلاسیک می‏باشد: فضیلت قرآن انزال و تنزیل، محکم و متشابه، تفسیر و تأویل، نسخ و اعجاز.
2 ـ در پردازش مطالب ذیل هر موضوع، توجه محوری به آیات و روایات بوده و در اکثر موارد به آنها استناد و استشهاد شده است.
3 ـ تجـزیه و تحلیل مطالب بـر اساس درایت در احادیث به شیـوه رایـج فقهای امامیّه، انجام شده و بر همین اساس نتایج حاصله از هر موضوع با نتایج و استنتاج سایر کتب متفاوت می‏باشد.
4 ـ در بیشتر موضوعات و مباحث مطرح شده، توجه اصلی و تأکید به بحث خطاب عام و خطاب خاص قرآن شده است.توجه به این نکته، بسیاری از مشکلات و تعارض‏ها در حوزه علوم قرآنی را حلّ می‏کند.
5 ـ آنچه که در ذیل هر موضوع، بحث و گفتگو شده، مباحث و نکات اصلی موضوع است و از تطویل و تفصیل زائد پرهیز شده است لذا می‏توان به عنوان سرآغاز و مفتاح در تحقیقات قرآنی، از آن بهره گرفت.

نخستین موضوع مطرح شده در کتاب، بحثی است مختصر پیرامون فضیلت قرآن که در ذیل آن چند مطلب آمده است:

مؤلف با استناد به سه آیه از آیات مبارکه قرآن کریم و تمسک به پنج روایت، لزوم چنگ زدن به این حبل متین الهی را یادآور شده است، از جمله روایت معروف و سخن گهربار حضرت رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم که فرمودند:
«فَإذا الْتَبَسَتْ عَلَیکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ الَّیلِ الْمُظْلِمِ فَعَلیکُمْ بِالْقرآنِ ... در هجوم فتنه‏ها به قرآن پناه برید، زیرا قرآن شفاعت کننده‏ای است که شفاعت او پذیرفته است و... فیهِ مَصابیحُ الهُدی وَ مَنارُ الحِکْمَةِ... . ( اصول کافی، ج 2، ص 598) (1)
حضـرت امیر مـؤمنان علیه‏السلام فرمودنـد: وَ اعْلَمُوا اَنَّ هذَا القـرآنَ هُـوَ النّاصِحُ الَّذی لا یَغُِشُّ... بدانید قـرآن، خیـرخواهـی است که نیرنگ و خیانت نمی‏کند... تا آنجا که مـی‏فرمایند: فَاِنَّـهُ حَبْـلُ اللّهِ الْمَتین وَ سَبَبُهُ الامینُ وَ فیـهِ رَبیـعُ الْقَلْبِ وَ یَنابیـعُ الْعِلْمِ وَ ما لِلْقَلْبِ جَلاءٌ غَیْرُهُ.قرآن ریسمان استوار الهی و دست آویز امین خداونـد است. بهار دل و سرچشمـه‏های دانش در اوست. و دل را جز او جلایی نیست. (نهج البلاغه، خطبه 176 )

حضرت امام صادق علیه‏السلام فرمودند : « خداوند در کلام خود به مردم تجلی کرده است لکن آنان در نمی‏یابند.»( بحارالانوار، ج 92، ص 107) و حضرت علی علیه‏السلام در فرازی از خطبه 147 در توضیح چگونگی این تجلی می‏فرمایند: « سپس خداوند سبحان در کتابش ـ بدون آنکه او را ببینند ـ خود را برای آنها آشکار ساخت با آنچه از قدرتش به آنان نمایاند و از قدرتش ایشان را ترساند.»( نهج البلاغه، خطبه 147)
مرحوم آیت الله ملکی میانجی ضمن استناد به روایات فوق الذکر، نقش تذکری قرآن را یادآور شده و بیان می‏کند قرآن بزرگترین یادآور و ارزنده‏ترین راهنمای غافلان است که آنان را به یاد کرد خدا می‏خواند و برای رساندن پیام‏ها و تبیین مَرام‏های خود، نیازمند دانش‏ها و روش‏های دیگران نیست.

قرآن از عصمت ذاتی برخوردار است. بنابراین هم برای خود حجّت است و هم با حجیّت خود، جداکننده حق از باطل و روشنگر تمام مسایل مورد اختلاف میان مردم در موضوعات دینی است، چرا که خداوند آن را نور، هدایت، بیّنه، ضیاء، تذکره و بصائر معرفی کرده است.

منظور از مهیمن بودن قرآن بر کتب آسمانی پیشین، آن است که قرآن مراقب و نگهبان کتب آسمانی پیشین است تا چیزی بر آنها افزوده نشود و در حقیقت ملاک تأیید و تصدیق، قرآن است. در این باره به آیه 48 سوره مائده و فرازی از دعای ختم قرآن (دعای چهل و دوم) صحیفه سجادیه اشاره شده و نیز روایتی از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نقل شده که فرمودند : «اِنَّ اللّهَ جَعَلَ کِتابی الْمُهَیْمنَ عَلی کُتُبِهِمْ النّاسِخَ لَها.»« خداوند کتاب مرا نگاهبان و ناسخ کتب پیامبران پیشین قرار داد.» ( بحارالانوار، ج 9، ص 292)

مؤلف، حجیت ظواهر قرآن را با توجه به عواملی همچون : تحدّی مبارزه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به وسیله قرآن، ارجاع ائمه هدی علیهم‏السلام مردم را به قرآن، امر به تدبر و تفکر در قرآن مطرح کرده و نتیجه می‏گیرد که می‏توان ـ بلکه باید ـ به ظواهر قرآن و الفاظ آن تکیه کرد و در استنباط احکام و معارف از ظواهر قرآن بهره گرفت.
در توضیح این مطلب، مؤلف، مدخل جدیدی با عنوان «مراتب استفاده از قرآن» مطرح کرده و در ساحت علوم قرآنی به توضیح دو خطاب پرداخته است : اول : مقام خطاب عمومی قرآن که مخاطبان آن عامّه مردم هستند و هرکسی با مراجعه به قرآن به اندازه توان خود از علوم و معارف آن بهره‏مند می‏شود. دوم : مقام خطاب خاص که مختصّ حضرت رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و ائمه اطهار علیهم‏السلام است و دیگران در این مرتبه از علوم قرآن، جز با تمسک به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم واهل بیت علیهم‏السلام ، بهره‏ای ندارند. مقام خطاب عامّ قرآن با گستره و عمومیتی که دارد به دو بخش تقسیم می‏شود ؛ الف : آنچه که مشترک بین عالم و جاهل است و برای همگان قابل دریافت می‏باشد. ب : بخشی دیگر مختص کسانی است که از ذهنی زلال، حسّی لطیف و شناخت و ادراک صحیح برخوردارند. مقام تذکر و ارشاد پیامبر و ائمه علیهم‏السلام ناظر به مقام خطاب عامّ است و مقام تعلیم و هدایت آن بزرگواران، ناظر به مقام خطاب خاص است.

مؤلف در ذیل این عنوان بیان می‏کند که از بارزترین اسماء کتاب خدا «قرآن» به معنای «خواندنی» و «کتاب» به معنای «فراهم شده و گردآمده» است. آنگاه در بحث تنزیل و انزال، تعارض مشهور در مورد نزول تدریجی طی 23 سال بعثت و نزول دفعی در شب قدر ماه رمضان، و سپس توجیهات و نظرات زمخشری در کشاف و شیخ محمد عبده در تفسیر المنار را در حل این تعارض به اختصار آورده و در کمال ایجاز نقد و بررسی کرده است. مسئله نزول دفعی و نزول تدریجی را از منظَر مرحوم علامه طباطبائی، صاحب تفسیر المیزان با تفصیل بیشتر مطرح کرده و به نقد و بررسی نظرات صاحب تفسیر المیزان پرداخته است و در این بررسی همه آیاتی را که مرحوم علامه طباطبائی‏در این بحث به آنها استنادواستشهاد کرده است، به ترتیب بیان می‏دارد.
در پایان این بحث برای رفع تعارض قطعی میان نزول تدریجی و نزول دفعی، به روایت حفص بن غیاث استناد کرده و با تأکید بر اینکه این روایت، خبر واحد است اما مفاد آن منع عقلی ندارد، نتیجه می‏گیرد که: « تعارض در نزول، احتمالی خواهد بود نه تعارض قطعی. » به طور خلاصه، در باب جمع بین نزول دفعی و تدریجی می‏گوید: مجموع قرآن در ماه رمضان به بیت معمور و آنگاه در طول 23 سال به صورت تدریجی به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل شده است. ظاهرا منظور از نزول قرآن به بیت معمور، نزول قرآن به اُمنای وحی و خازنان و حافظان علوم است، چنانکه حضرت امام سجاد علیه‏السلام در دعای خود برای حاملان عرش و فرشتگان مقرّب در صحیفه مبارکه سجادیّه فرمایند : « وَ الطّائفینَ بِالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ». (صحیفه سجادیه، دعای سوم )

سرآغاز بحث مؤلف در موضوع محکم و متشابه، آیه 7 سوره آل عمران است: هُوَ الَّذی اَنْزَلَ عَلَیْکَ الکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتابِ وَ اُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...
که در ذیل این آیه به چند نکته اشاره کرده است:
1 ) اِحکام و تشابه، از صفات و ویژگی‏های الفاظ و دلالت هاست، نه از صفات معانی و مدلول‏ها.
2 ) تقسیم آیات به محکم و متشابه، به لحاظ واجب بودن اخذ محکم و پیروی از آن دربرابر حرمت اخذ متشابه و پیروی از آن است. این تقسیم، هم متوجه الفاظی است که دلالت بر معانی دارند و هم زمینه سازی برای انقسام مردم در عمل به قرآن، به دو گروه منحرفان و راسخان است.
3 ) محکم، آیه‏ای است که در دلالتش بر مراد، هیچ گونه خدشه و خللی وجود ندارد، و متشابه به این معنی است که لفظ دارای دو یا چند وجه ـ در معنای جمله‏ای کلام نه در مفرد واژه‏ها ـ است که هیچ یک از آنها در مقام تفهیم و تفاهم، معلوم و معین نشده است و تعیین یک وجه نیازمند دلیل است.
4 ) ارجاع متشابه به محکم، به معنای تفسیر و تبیین و رفع تشابه به وسیله محکمات نیست. بلکه آیات محکم تنها ظهور ابتدایی متشابه را رفع می‏کنند و هیچ گونه بیانی در خصوص معنا و مراد آیات متشابه به دست نمی‏دهند.
5 ) از بررسی روایات در موضوع محکم و متشابه، دو مطلب زیر به دست می‏آید :
الف :ایمان و عمل به آیات محکم، واجب است. امّادر مورد آیات متشابه، ایمان به آن‏ها واجب و عمل به آنها حرام است.
ب : دستیابی به تأویل آیات متشابه، تنها از مجرای وحی امکان‏پذیر است و دانش تأویل متشابهات قرآن در انحصار راسخان در علم (پیامبر و اهل بیت علیهم‏السلام ) می‏باشد، پس همگان باید برای تفسیر و تأویل آیات متشابه به بیانات و روایات معصوم علیه‏السلام مراجعه نمایند.

آراء و اقوال بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی در موضوع محکم و متشابه ارائه شده که سیوطی در «الاتقان فی علوم القرآن» جلد 2 و شیخ محمد عبده در تفسیر «المنار» جلد 3 این اقوال را گردآوری کرده‏اند.
مرحوم آیت الله محمد باقر ملکی میانجی ده قول و نظریه را در تعریف و توضیح آیات محکم و متشابه ذکر و هریک را به اختصار در ترازوی نقد و بررسی به سنجش آورده است.
اجمال اقوال دهگانه به قرار زیر است:
آیات محکم آیات متشابه
1 به آن عمل می‏شودبه آن ایمان آورده، عمل نمی‏شود
2 شناخته شدن مراد آن به ظهور یا تأویل دانش و شناخت آن خاصّ خدا است .
3 احتمال تأویل به بیش از یک وجه ندارداحتمال تأویل به وجوه متعدد دارد.
4 معقول المعنی باشد مقابل معقول المعنی باشد.(1)
5 تأویل آن همان تنزیل آن است جز به تأویل دریافتنی نیست
6 به خودیِ خود مستقل می‏باشدبا ارجاع به غیر، استقلال پیدامی کند
7 احکام حلال و حرام را بیان می‏کنندباقی آیات متشابه‏اند که همدیگر را تصدیق می‏کنند
8 نسخ نشده‏اند نسخ شده‏اند = آیات منسوخ
9 الفاظ آن تکرار نشده باشد الفاظ آن تکرار شده باشد.
10 آیات غیر صفات خداستآیات صفات خداست. تنها صفات خدا، متشابه هستند.

مؤلف نظریات صاحب تفسیر المیزان را در معنای تشابه و در معنای ام الکتاب بودن محکمات ذکر کرده و در نقد و بررسی این نظریات ، سه اشکال را مطرح می‏کند.

1 ) آیات محکم، مایه و اساس کتاب خدا و عماد و اصول آن است. بنابراین اعتقاد و عمل به آنها ـ از جمله عمل به محکمات و سکوت در مورد متشابهات ـ باعث می‏شود که خداوند، هرکس را که معتقد و عامل به محکمات باشد، به دلیل ترک متشابه مورد مؤاخذه قرار ندهد.
2 ) متشابه، با ارجاع به محکم ، نه تنها محکم نمی‏شود که ظهور نیز پیدا نمی‏کند
3 ) توضیح و تفسیر متشابهات را باید در ادله دیگری که به طور مستقیم و غیر مستقیم در خصوص تبیین این متشابه وارد شده‏اند، جستجو کرد.
4 ) اخبار و احادیث متشابه نیز همین حکم را دارد. اخبار متشابه را بر کتاب و سنت عرضه می‏کنیم، و توسط ادله دیگری از کتاب و سنت که ناظر به این متشابهات‏اند، آنها را تشریح و تبیین می‏نمائیم. در غیر این صورت باید علم آنها را به خدا و معصومین علیهم‏السلام واگذار نمود.

تفسیر را «پرده برداری از یک چیز و آشکار ساختن آن» معنی کرده‏اند. بنابراین تفسیر کلام با نوشتار، هنگامی ضرورت می‏یابد که در دلالت آن بر مراد گوینده یا نویسنده، مانع و حجابی وجود داشته باشد. پس اگر کلامی در معنایی، صراحت یا ظهور داشته باشد، بیان آن ظهور، تفسیر نامیده نمی‏شود، زیرا حجابی در سخن صریح و ظاهر وجود ندارد.
براساس این تعریف و با توجه به بحث خطاب عام و خطاب خاص، این چنین به دست می‏آید که :
ـ در آنجا که خطاب عام ـ مرتبه دلالت نصوص و ظواهر قرآن ـ مطرح است، ظهور ابتدایی آیات حجیت دارد و نیازی به رفع مانع و حجاب نمی‏باشد. بنابراین، این بخش از آیات قرآن، از تفسیر بی‏نیاز است.
ـ در خطاب خاصّ قرآن ـ که نمی‏توان به ظهور ابتدایی آیات استناد نمود ـ نیاز به تفسیر و پرده برداشتن و رفع حجاب دارد. تفسیر در این مقام عبارت است از: « بیان مراد خداوند؛ پرده برداری از آن با اِعمال روشهای علمی و اصولی، بهره‏گیری از قرائن متصل و منفصل در آیات و روایات معصومین، و با استفاده از ادلّه عقلی و به طور کلی ادلّه اربعه. »
با توجه به این معنا، روش پسندیده و صحیح تفسیری از نظر مؤلف گرانقدر، روش اجتهادی است که مبتنی بر عقل و قرآن و سنت است و فقهای بزرگ اصولی شیعه بر آن روش بوده‏اند.

روشهای تفسیری مختلفی در بین مفسران شیعه و سنّی وجود دارد. یکی از این شیوه‏های تفسیری، روش تفسیر قرآن به قرآن است که مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، عمدتا از این روش استفاده کرده است.
در تفسیر المیزان آمده است : « حق این است که طریق فهم قرآن کریم مسدود نیست و بیان الهی و ذکر حکیم خود راهنمای خود است. یعنی قرآن در تبیین مقاصد خود نیازی به طریق (دیگر) ندارد. چگونه قابل تصور است کتابی که خداوند آن را هدایت و نور و بیانگر همه چیز معرفی فرموده، خود نیازمند راهنمای دیگری باشد و از روشنایی دیگری فروغ بگیرد و با وسیله‏ای دیگر تبیین شود.» (المیزان، ج 3، ص 88)
مرحوم ملکی، ضمن بیان نظریه صاحب المیزان، چهار اشکال و ایراد را بر روش تفسیری قرآن به قرآن مطرح کرده و به بحث و بررسی پیرامون آن‏ها پرداخته است.

به حکم احادیث و روایات متواتر، تفسیر قرآن به رأی شخصی ممنوع شده است. از جمله این احادیث :
رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فرمودند: «قال اللّهَ جَلَّ جَلالُه : ما آمَنَ بی مَنْ فَسَّرَ بِرأیِهِ کَلامی و ...» خداوند جل جلاله فرمودند : کسی که با رأی و نظر خود کلام مرا تفسیر کند به من ایمان نیاورده است....( عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 116)
امام صادق علیه‏السلام فرمودند: «مَنْ فسَّرَ (بِرَأْیِهِ) آیَهً مِنْ کتابِ اللّهِ فَقَدْ کَفَرَ» هرکسی (با رأی خود) آیه‏ای از کتاب خدا را تفسیر کند هر آینه کافر گشته است.(تفسر عیاشی، ج 1، ص 18)
و نیز فرمودند: هرکسی قرآن را با رأی و اندیشه خود تفسیر کند، در صورتی که به واقع اصابت کند بی‏اجر باشد و اگر به خطا رود گناهش را به دوش کشد.(همان، ص 17.)

مؤلف ذیل این عنوان، به همان بحث کلیدی خود ـ بحث خطاب عام و خطاب خاص قرآن ـ باز می‏گردد و این گونه اظهار نظر می‏کند : تفسیری که در روایات از آن منع شده، عبارت است از تفسیر قرآن در مقام استنباط علوم و معارف و احکامی که به حوزه خطاب خاص آن مربوط است، نه آنچه که مربوط به خطاب عام، و در دسترس همگان است. بحث تدبر در قرآن، ناظر به خطاب عام می‏باشد.
آیا حجیّت قرآن برای جمیع اهل عالم، با اختصاص تفسیر قرآن در مرتبه خاصّ خطاب به رسول خدا و اهل بیت علیهم‏السلام تعارض دارند؟ در اینجا به ذکر این دلیل عقلی اکتفا شده که « ادله منع از تفسیر، و ادله مُثبِت حجیت قرآن، عامّ‏اند، و هیچ تعارض عقلی میان عامّ و خاصّ نیست.»

با وجود نهی از تفسیر به رأی و حرمت شدید آن، گروهی از مردم در تفسیر قرآن به تفسیر و توضیح حجّت‏های معصوم علیهم‏السلام توجه نکرده‏اند و قرآن را آن گونه تفسیر می‏کنند که با محصولات افکار و ا ندیشه‏هایشان مطابقت داشته باشد. درحالی که بر مسلمانان واجب و ضروری است که در مرتبه خطاب عام قرآن، آراء و نظریات خود را با نصوص و محکمات و اصول مسلم آن ارائه و با آن تطبیق کنند، و در مرتبه خطاب خاص قرآن، با تفسیر وتبیین وارده از معصوم علیه‏السلام بسنجند.

در بحث روش و شیوه تفسیری صحابه و تابعان، باید به این نکته مهم توجه کنیم که با بروز توطئه‏های سهمگین صدراسلام و انحراف در مسأله امامت و رهبری امت اسلامی، روشهای تعلیم و تربیت قرآن ـ از جمله روش تفسیر قرآن ـ از بستر صحیح خود خارج شد و انحراف این دوره از روش صحیح تفسیری، انحرافات بعدی از روش صحیح تفسیری را پدید آورد. حق این است که تلاش و کوشش ما باید برای یافتن حق و استنباط معارف و احکام قرآن از مجاری صحیح آن باشد. بنابراین نباید علوم و معارف دین را در فهم‏ها و اندیشه‏های مسلمانان صدر اسلام محدود نمائیم. در این میان، بزرگ نماییِ برخی نام‏ها و اشخاص صدر اسلام نیز درست نیست، زیرا که در میان صحابه، افرادی نیز بودند که با اینکه سالها هم عصر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم بودند و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در میان ایشان بود، حتی نحوه صحیح وضو را از آن حضرت فرا نگرفتند، چه رسد به فراگرفتن علوم و معارف.
انحراف از روش صحیح تفسیری، تا بدانجا پیش رفت که نوشتن حدیث و نقل سنن نبوی ـ که منبع اصلی تفسیر قرآن می‏باشد ـ ممنوع گردید.
در کتاب کافی ضمن حدیث مفصلی از سلیم بن قیس، کلام حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام در خصوص علل وجود اختلافات در تفسیر قرآن و احادیث نبوی گزارش شده که بسیار خواندنی و شنیدنی است.( اصول کافی، ج 1، ص 62 )

با توجه به آیه 7 سوره آل عمران نکات زیر قابل یادآوری است :
ـ مردم، نسبت به قرآن، به دو گروه تقسیم می‏شوند: 1 ـ اهل شک و انحراف و هوا و هوس که در مسیر حق گام برنمی‏دارند و به تصریح قرآن به جهت فتنه‏گری از آیات متشابه پیروی می‏کنند 2 ـ راسخان در علم که می‏دانند برگرداندن کلام الهی از مواضع آن به حکم عقل، کفر به آیات الهی است.
ـ بزرگترین مصیبت بر سر اسلام، تأویل و منحرف کردن دلالت‏های قرآن بوده که منشأ همه نوع گمراهی است. و متأسفانه روز به روز بازار تأویل شدیدتر و گرم‏تر شد، به گونه‏ای که هیچ اصل محکمی از قرآن نماند، مگر آنکه به آفت تأویل گرفتار شد.
ـ قرآن کریم تأویل واقعی دارد که مورد نظر خداوند متعال است. برای فهم و دریافت آن باید از مجاری صحیح آن وارد شد.
ـ آیه در مقام اثبات حصر علم تأویل برای خداوند متعال نیست، بلکه ظاهرا در پی نفی استقلال و تفویض از راسخان در علم است. حرف «واو» در جمله « والراسخون فی العلم » چه به معنای عطف باشد و چه استیناف، به هر حال، دانش تأویل از خصایص پیامبر و ائمه اطهار علیهم‏السلام است. از این رو، آگاهی به تأویل، تنها با مراجعه به پیامبر و اهل بیت علیهم‏السلام امکان‏پذیر است.
ـ به حکم محکمات قرآن و روایات متواتر، باید به ظاهر و باطن، و تنزیل و تأویل قرآن ایمان آورد. ایمان باطن گرایان اگر همراه با انکار ظاهر قرآن باشد، پذیرفته نیست، همچنانکه ایمان ظاهر گرایان، اگر تأویل‏های پیامبر و اهل بیت علیهم‏السلام را نپذیرند، مقبول نمی‏باشد.
ـ فرق تأویل با تفسیر، آن است که تفسیر از لحاظ تفهیم و تفاهم، به مراد و هدف گوینده نزدیکتر است و تأویل در مرتبه‏ای پس از تفسیر قرار دارد.
ـ عرصه تأویل، با توجه به آیات و روایات کل قرآن است. و تمامی قرآن اعم از محکم و متشابه تأویلی دارد که مراد خداوند سبحان است. و علاوه بر ظاهر، تا هفت بطن برای قرآن وجود دارد.
ـ تمامی مخاطبان قرآن ـ اعمّ از جنّ و انس ـ از لحاظ ایمان به خدا و رعایت تقوا و پای‏بندی به اصول اخلاقی و همه آنچه از خطاب عمومی قرآن فرا گرفته‏اند، در پیشگاه قرآن کریم مسئولند، اما در قبال دانستن و فراگیری تأویل قرآن، مسئولیتی ندارند.

راسخان در علم، کسانی هستند که تأویل قرآن را می‏دانند. شخص رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم برترین راسخان است. چنین نیست که خداوند، قرآن را بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل کند، اما تأویل آن را به حضرتش نیاموخته باشد و به یقین جانشینان پیامبر نیز دانش تأویل را از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به ارث برده‏اند.
حضرت امام محمد باقر علیه‏السلام فرمودند : «نَحنُ الرّاسِخونَ فی العِلمِ وَ نَحْنُ نَعْلَمُ تَأویلَهُ». راسخان در علم ما هستیم و ما تأویل قرآن را می‏دانیم. (بحارالانوار، ج 23، ص 199)

مؤلف ذیل این عنوان به بررسی و ارزیابی دو نظریه در مورد حقیقت تأویل پرداخته است :
نظریه مرحوم علامه طباطبائی در جلد سوم المیزان و نظریه شیخ محمد عبده در جلد سوم‏تفسیر المنار.

تأویل قرآن از شؤون معصومان علیهم‏السلام است و دیگران برای فهم و دریافت تأویل قرآن باید به پیامبر و اهل بیت علیهم‏السلام مراجعه نمایند. عده‏ای از دانشمندان بدون توجه به این واقعیت و مراجعه علمی به اهل بیت علیهم‏السلام دست به تأویلِ و توجیه آیات قرآن زده‏اند.
نمونه‏هایی از این گونه تأویل، از دانشمندان زیر آورده شده است : ملا عبدالرزاق کاشانی در تفسیر خود، ابن عربی در کتاب فصوص الحکم، ملاصدرا در مفاتیح الغیب، میرداماد، حاج ملاهادی سبزواری در شرح منظومه.

در فرهنگ لسان العرب در معنای نسخ گوید: «نسخ، از بین بردن یک چیز و جایگزین کردن دیگری به جای آن است....».
اصل معنای نسخ، چیزی است که در آن، از میان بردن، عوض کردن و تغییر و تبدیل لحاظ شده است.
اطلاق جریان نسخ در آیات الهی، یک اطلاق بدلی است. یعنی همواره امکان دارد آیات منسوخ شوند، ولی همین اطلاق در معرض تقیید است، چرا که برخی از آیات الهی مانند وجوب تقوی و حرمت فسق و فجور، نسخ ناپذیرند.

نسخ شامل آیات تشریعی و آیات تکوینی می‏شود، در عیون اخبار الرضا علیه‏السلام مناظره سلیمان مروزی با حضرت امام رضا علیه‏السلام ذکر شده که حضرت با اشاره به آیه «یَمْحُوا اللّه و ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الکِتابِ»(رعد، 39) فرمودند: آیا با این وجود، ( خداوند) از کار آفرینش فارع شده است؟ (عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 179)
در قرآن مجید، اعتقاد بهود به استحاله نسخ در احکام و تغییر و تبدیل نظام موجود آفرینش مورد نکوهش قرار گرفته است و بیان می‏دارد که دست خداوند بسته نیست، سنت الهی در نظام آفرینش آن است که ، خلق می‏کند و از بین می‏برد، می‏بخشد و دریغ می‏کند، زنده می‏کند و می‏میراند و... پس اگر خداوند بخواهد، آنچه قبلاً مکتوب بود محو می‏کند و آنچه به هیچ وجه نبوده، اثبات می‏نماید.

مستند کردن نسخ به مشیّت ازلی الهی، یکی از شبهاتی است که در موضوع نسخ مطرح می‏شود. بر این اساس، نسخ عبارت است از اظهار و ابراز زوال آیه منسوخ واعلام اتمام زمان آن، و ایجاد آیه ناسخ تنها ایجاد چیزی است که از ازل طبق مشیت الهی ثابت بوده است.
مؤلف محترم بیان می‏دارند: اگر نسخ این گونه باشد، دیگر معنای اصلی خود را از دست خواهد داد. تغییر، از میان بردن چیزی، و پدید آوردن چیزی جدید که قبلاً نبوده، در این معنای نسخ جایی ندارد و این همانند التزام به عقیده یهود است که مبتنی بر عینیت مشیّت الهی با علم الهی است.

نسخ در اصطلاح عبارت است از رفع و برداشتن حکمی از احکام شریعت، که در این جهت نقطه مقابل «بدا» است که مجعولات تکوینی را در برمی‏گیرد. نسخ حکمی در شریعت سابق به وسیله حکمی از احکام شریعت لاحق، همانند این است که حکمی در شریعت به وسیله حکمی دیگر از همان شریعت نسخ شود.

بداء در لغت به معنی پیدایش رأی می‏باشد. در معارف الهی، بداء به این معناست که خداوند سبحان با مشیّت جدید، مشیّت قبلی خود را محو کند و یا اجزا و ابعاض آن را تغییر دهد یعنی خداوند با مشیّت دوم، آنچه را که در مشیّت اول خواسته است از بین می‏برد(یَمْحُوا اللّه ما یَشاء) و آنچه را که متعلق به مشیت قبل نبوده به وجود می‏آورد.(وَ یُثبِتُ ).
حضرت امام صادق علیه‏السلام در تفسیر آیه 39 سوره رعد فرمودند: « آیا جز آنچه (واقعا) ثابت بوده محو می‏شود ؟ و غیر از چیزی که (واقعا) نبوده اثبات می‏گردد؟ (اصول کافی ، ج 1، ص 146)

بداء نشانه و مظهر قدرت و مالکیت خداست. بنابراین معرفت بداء و تسلیم شدن در برابر آن، خود بنفسه یک عبادت است که هیچ عبادتی بدان مایه و ارزش نیست.
امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام فرمودند: «ما عُبِدَ اللهُ عَزّوجلَّ بشی‏ء مِثل البَداء» خداوند عزوجل با چیزی مثل بداء عبادت نشده است.(توحید، ص 331)

ممکن است بر مبنای مشیت ازلی خداوند، آیه « یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب » این گونه توضیح و تفسیر شود که « همه حوادث عالم بر طبق مشیت ازلی الهی که همان علم خداست در ام الکتاب نوشته شده و متعلّق مشیت الهی قرار گرفته،پس تصور تغییر و تبدیل در آنچه متعلّق علم و مشیّت الهی قرار گرفته معقول نمی‏باشد. بنابراین کلیه حوادث عالَم در ام الکتاب مکتوب و به دست توانای خداوند جاری می‏شود. و بر این اساس خداوند با حکم دوم، حکم اول را از بین می‏برد.»
مرحوم آیت الله محمد باقر ملکی میانجی، بر این نظریه و تفسیر آیه، چند اشکال مطرح کرده و پس از بررسی اجمالی نتیجه می‏گیرد که خداوند فاعل بالإبداء و الإنشاء و از باب قدرت و مالکیت است. مشیّت الهی، فعل متعیّن خداست. مشیّت جدید، تعیین خلق جدید و یا محو امر ثابت در مشیّت قبلی است. تفسیر آیه به حوادث مکتوب در ازل، معنای محو و اثبات حقیقی را به معنای « انقضای اجل مکتوب و ابراز امر ثابت و مکتوب در ازل » دگرگون می‏سازد و این معنا صحیح نیست.

در ذیل این عنوان، به پنج مورد اختلاف میان معارف الهی با دستاوردهای علوم بشری اشاره شده است :
1 ) تحدید علم خدا و تعیّن آن به نظام واحد احسن جایز نیست.
2 ) قدرت و مالکیت خداوند بر نظام آفرینش فعلی و یا نظام‏های بی‏پایان دیگر حتی نقایض و اضداد آنها، در عرض واحدی قرار دارد.
3 ) تعیّن یک نظام آفـرینش با مشیت، اراده و قَدَر خداوند ـ که فعل خداوند می‏باشند ـ صورت می‏گیرد.
4 ) همه ما سوی الله حقیقتا حادث و مسبوق به عدم محض است، و ازلیّت منحصر به خداوند است.
5 ) خداوند از آفرینش فارغ نشده و قدرت تغییر وتبدیل در آن را دارد.

فخر رازی در تفسیر خود گفته است : رافضه می‏گویند بداء بر خداوند جایز است و آن عبارت از این است که خداوند به چیزی اعتقاد پیدا کند، آنگاه برای او معلوم شود که موضوع برخلاف آن است و در این مورد به آیه « یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده‏ام الکتاب » استناد کرده‏اند. (تفسیر کبیر، ج 19، ص 66)
در حالی که شیعه بر مبنای روایات منقول از امام صادق علیه‏السلام عقیده دارد است بداء بر پایه علم استوار است.
امام صادق علیه‏السلام فرمایند: « خدا را دو علم است : علم مکنون و پوشیده که جز او را بدان راهی نیست و بداء از این علم صورت می‏گیرد، و علمی که آن را به فرشتگان و رسولان و پیامبرانش آموخته و ما بدان آگاهیم.» (بحارالانوار، ج 4، ص 109)

اعتقاد به بداء، مفهوم دعا را معنا می‏بخشد و مفهوم تغییر قضا با صله ارحام، زیارت حضرت سیدالشهداء علیه‏السلام ، پرداخت صدقه ... را توجیه و تفسیر می‏کند که مرحوم مؤلف با ذکر احادیثی به بررسی اجمالی آنها پرداخته است.

پیامبران برای اثبات مدعای خود آیات و معجزاتی آورده‏اند که برای عامه مردم قابل درک و دریافت است.
حقیقت نبوت و رسالت، از عامه مردم محجوب بوده و نیل و دریافت آن از طریق حواس و عقول امکان‏پذیر نیست،هرچند شناخت صدق و کذب پیامبران و ایمان آوردن به آنها،برای عقل میسر است.
برای تصدیق مقاصد و تعالیم پیامبران نیازی به معجزه نیست، زیرا ایمان به برخی تعالیم انبیاء به شرط صدق نبوت و بعد از شناخت آنها جایز است، پاره‏ای از تعالیم مطلقا نیاز به علم و تذکر و تدبر دارد و، و برای برخی دیگر از تعالیم مانند احکام فرعی شرعی، تعبد کافی است.

مؤلف ضمن اشاره به آیاتی که تحدّی و مبارزه‏طلبی قرآن را بیان کرده، در موضوع اعجاز قرآن به دو مقام جدا از هم اشاره می‏کند:
الف : مقام عجز از آوردنِ مثل قرآن
ب : مقام علم به اینکه قرآن کلام الهی است و برای هدایتِ جهانیان بر پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل شده است.
در مقام تحدّی، کل جامعه بشری را به مبارزه فرا می‏خواند و تنها فصحای عرب یا مردم عصر نزول را در برنمی‏گیرد، بلکه شامل همه افراد و در تمامی دوران‏هاست.

از آنجا که تحدّی قرآن عام و شامل همه جنّ و انس می‏باشد ـ نه فقط فصحا و بلغای عرب ـ معلوم می‏گردد که وجه تحدّی قرآن نیز منحصر به فصاحت و بلاغت اصطلاحی نیست. مؤلف در مقابل گروهی که تحدی قرآن را حمل بر فصاحت و بلاغت اصطلاحی کرده‏اند، اشکلاتی را مطرح می‏کند :
1 ) تحقیر شأن قرآن و مقام رسالت است که بخواهد افراد سخنور عرب را به مبارزه بطلبد.
2 ) اعجاز قرآن باید به گونه‏ای باشد که همه افراد، طعم عجز و ناتوانی خود را بچشند، نه یک گروه خاص.
3 ) کلام خدا از سنخ کلام بشر نیست که به صرف داشتن مدارج و مراتب به عنوان یک پدیده مشکّک، برتر و بالاتر از کلام مخلوقات باشد.

مؤلف بیان می‏دارد که وجه تحدی قرآن و اعجاز آن را باید از کتاب و سنت و تاریخ نزول قرآن و حوادثی که میان رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم با دشمنان و مخالفان قرآن رخ داده، جستجو کرد. بنابراین به ذکر نمونه‏هایی تاریخی از تأثیر و اعجاز قرآن می‏پردازد.

اعجاز پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم باید از سنخ اهدافی باشد که برای آن مبعوث شده است. شأن و مقام نبوت و رسالت عبارت است از هدایت و اصلاح جامعه بشری و زدودن آلودگی‏های آن و سوق دادن به کمالات بالاتر. بر این اساس تحدی از زاویه فصاحت و بلاغت ـ چه برای فصحای عرب باشد و چه برای همه مردم ـ هیچ فایده و ثمری ندارد. مؤلف، مقایسه اعجاز فصاحت و بلاغت را با معجزات سایر پیامبران، مانند زنده کردن مردگان جایز نمی‏داند و معتقد است معجزات پیامبران، امور قابل تشکیک نیستند که قسمی از آن برای انسانها مقدور و قسمی خارج از توان آنها باشد، بلکه آیه و معجزه حقیقت واحد غیرمشکک است که ویژه خدا و از افعال خداست و افعال خداوند چگونگی ندارند و قابل تعقل و تصور و توهم نیستند.

اعجاز دارای دو ویژگی و شرط است :
الف : خارق العاده بودن . ب : تباین ذاتی با افعال بشر
بنابراین اعجاز، فعل خداوند سبحان است که مستقیما و بدون واسطه علل و اسباب عادی و خارج از قوانین و سنن طبیعی محقق می‏شود. به تصریح آیات و روایات، قرآن کلام (= فعل ) خداست. امام صادق علیه‏السلام فرمودند : «هُوَ کَلامُ اللّهِ وَ قَولُ اللّهِ وَ کتابُ اللّهِ وَ وحیُ اللّهِ وَ تَنزیلُهُ...» قرآن کلام خدا و سخن خدا و کتاب خدا و وحی خدا و تنزیل است.(توحید صدوق، ص 224.)